مقدمه

هدف از آموزش کمک به ارتقاء سطح یادگیری در دانش‌آموزان است. اما یادگیری موضوع مشخص واحدی نیست. بلکه تقریباً همه فعالیت‌هایی که ما در طول زندگی انجام می‌دهیم از تجارب یادگیری‌مان سرچشمه می‌گیرد. ما موضوع‌های مختلف درسی و غیردرسی مانند ریاضی، ادبیات، هنر، علوم دینی و طرز معاشرت را یاد می‌گیریم. علاوه بر این ما عواطف مختلف را نیز یاد می‌گیریم. تهیه فهرست کاملی از آنچه که انسان در طول زندگی یاد می‌گیرد بسیار مفصل و شاید غیرممکن است. اما به طور کلی در مورد راهبردهای مختلف یادگیری به دو نوع از راهبردها یعنی راهبرد شناختی و راهبرد فراشناختی تأکید شده است. در سال‌های اخیر شاهد پیشرفت عظیم روانشناسی پرورشی به سوی کشف این راهبردها یعنی راههای یاد گرفتن و مطالعه کردن بوده‌ایم (سیف 1379).

در سالهای اخیر در مورد تأثیر راهبردهای شناختی و فراشناختی تحقیقات گوناگونی صورت گرفته است و سعی بر آن بوده است در مورد اهمیت و تأثیر هرکدام از راهبردها اطلاعات لازم به معلمان ارائه شود تا نحوه یادگیری به نحوه مطلوب‌تری امکان‌پذیر گردد. نخستین بار هارلو (1949) مفهوم فراشناخت (دانستن درباره دانستن) را در یک رشته آزمایشی که با میمونها انجام داد مطرح ساخت. براون (1978) فراشناخت را به دو صورت زیر معرفی کرده است:

1ـ آگاهی فرد از فعالیت‌ها یا فرایندهای شناختی خود

2ـ روشهای مورد استفاده فرد برای تنظیم فرآیندهای شناختی خودش.

به سخن دیگر، فراشناخت از یک سو شامل روشهای کنترل و نظارت بر یادگیری است. بنابراین آموزش راهبردهای فراشناختی در پیشرفت تحصیلی آموزش گیرندگان موثرتر از آموزش صرف راهبردهای شناختی می‌باشد (براون 1978).

1ـ2ـ بیان مسأله

سالهاست که روانشناسان تربیتی درصدد پاسخ دادن به این سؤالات هستند که چرا بعضی دانش‌آموزان نسبت به بعضی دیگر از نظر پیشرفت تحصیلی موفق‌ترند؟ چه چیزی این تفاوتها را رقم می‌زند؟ برای پاسخ دادن به این سؤالات بررسی عواملی که تصور می‌شود موقعیت تحصیلی را تبیین می‌کنند ضرورت پیدا می‌کنند.

به مرور زمان روشن شده که کلید تبیین و پیش‌بینی موفقیت و کامیابی تنها استفاده از راهبردهای شناختی نیست. بسیاری از دانش‌آموزان با استفاده از راهبردی های شناختی مشکلات زیادی در فراگیری مطالب درسی دارند، در حالی که دانش‌آموزان دیگر با تاکید زیادتر روی راهبردهای فراشناختی موفقیت تحصیلی بالایی را کسب کرده‌اند، و چه بسا افرادی را بشناسیم که با استفاده از راهبردهای شناختی درصد متوسط موفقیت تحصیلی را کسب کرده‌اند ولی با درنظر گرفتن راهبردهای فراشناختی به موفقیت‌های زیادی در زندگی‌شان دست یافته‌اند (سیف 1979).

طی چند دهه گذشته تلاش‌های قابل ملاحظه‌ای جهت تبیین و کشف عوامل موثر بر موفقیت تحصیلی صورت گرفته. محققین در تبیین اهمیت راهبردهای فراشناختی در پیشرفت تحصیلی به نتایج قابل ملاحظه‌ای دست یافته‌اند و نشان داده‌اند که چنانچه راهبردهای فراشناختی را برای پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی به راهبردهای شناختی اضافه کنیم، پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی به طور معناداری با احتمال بیشتری امکان‌پذیر می‌شود تا اینکه تنها از راهبردهای شناختی استفاده کنیم (بوتچر، 1999).

تمام مسائل فوق نشان می‌دهد که توسل به راهبردهای شناختی برای تبیین پیشرفت تحصیلی کافی نیست، بنابراین این مسائل نشان دهنده این نکته است که عامل مهم دیگری غیر از راهبردهای شناختی وجود دارد که می‌تواند در پیشرفت تحصیلی یا به طور کلی در موفقیت موثر باشد که آن راهبردهای فراشناختی است. این دیدگاه این سؤالات را مطرح می‌کند که چه عواملی دست‌اندرکارند که برخی افراد دارای راهبردهای شناختی بالا در زندگی ضعیف عمل کنند و کسانی که راهبردهای شناختی متوسطی دارند در کمال تعجب به خوبی عمل می‌کنند.

تحقیقات نشان داده که در غالب موارد تفاوت در توانایی نهفته است که راهبرد فراشناختی نامیده می‌شود که شامل برنامه‌ریزی، کنترل، نظارت و نظم‌دهی می‌باشد و این مهارت‌ها را می‌توان به کودکان آموخت تا در امر تحصیلی عملکرد بالاتری نشان دهند (دمبو 1994). تعدادی از محققین براین باورند که علاقه به راهبردهای فراشناختی تا حدی واکنش به این باور است که راهبرد شناختی تنها کلید پیشرفت تحصیلی است. آنچه در این جا اهمیت دارد اظهارات ضد و نقیض طرفداران و منتقدان راهبردهای فراشناختی در زمینه توانایی این مفهوم در پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی است (مایر و سالووی، 1999). لذا پژوهش حاضر در راستای همین تحقیقات به بررسی تاثیر راهبردهای شناختی و راهبردهای فراشناختی و همچنین استفاده توأم از این راهبردها در مقایسه با استفاده غیر توأم از آنها در موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان پسر و دختر مقطع متوسطه شهر و روستاهای گیلانغرب می‌باشد.

1ـ3ـ ضرورت و اهمیت پژوهش

نظریه‌های راهبردهای فراشناختی مفهوم جدیدی است. هنوز هیچ کس نمی‌تواند دقیقاً بگوید که تفاوت‌های میان دانش‌آموزان در طول تحصیل‌شان تا چه حد مربوط به راهبردهای فراشناختی می‌شود. اما داده‌های موجود نشان میدهند که راهبردهای فراشناختی می‌تواند به اندازه راهبردهای شناختی و گاهی اوقات بیش از آن قدرت پیش‌بینی داشته باشد، و همچنین عده‌ای معتقدند راهبردهای فراشناختی را می‌توان به کودکان آموخت و سطح آن را ارتقاء داد (دمبو، 1994).

از آنجایی که طیف وسیعی از جمعیت کشورمان را دانش‌آموزان تشکیل می‌دهند و در این راستا مشکلات آموزش و نحوه استفاده از راهبردهای متنوع آموزش در امر تدریس وجود دارد، ضروری بنظر می‌رسد که تحقیقات در مورد تاثیر بکارگیری روش‌ها و راهبردهای مختلف در امر آموزش صورت گیرد تا کیفیت آموزش ارتقاء یابد. و به همین جهت با توجه به تحقیقات انجام شده در خارج از کشور در مورد عامل فراشناخت به عنوان یک عامل مهم در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان لازم است این عامل به صورت عمیق‌تر مورد بررسی قرار گیرد. از طرف دیگر با توجه به وجود روشهایی جهت آموزش راهبردهای فراشناختی به معلمان و دانش‌آموزان لازم است این راهبردها مورد تاکید تحقیقات در زمینه آموزش و پرورش قرار گیرد. به عنوان مثال فلاول (1995) علاقه پژوهشگران به فراشناخت را ناشی از اعتقاد به کاربردهای مهم آن در تعلیم و تربیت ذکر کرده است. وی سپس به نقل از بیکر (1991) خاطرنشان می‌سازد که شواهد پژوهشی حاکی از وجود حداقل 9 مورد نارسایی فراشناختی در دانش‌آموزان ضعیف‌تر در مقایسه با دانش‌آموزان قوی‌تر است. همچنین لفرانکو (1997) می‌گوید مهم‌ترین سهم فعلی روانشناس شناختی در روانشناسی تربیتی تاکید مجددی است که بر یادگیری چگونه یاد گرفتن (فراشناخت) می‌شود. او استدلال می‌کند که بهترین یادگیرندگان کسانی هستند که علاوه بر دانش در زمینه‌های خاص از دانش فراشناخت نیز برخوردار باشند. دانش فراشناختی یعنی اینکه فرد بداند چگونه کاری را انجام می‌دهد، چگونه مسائل را حل می‌کند، چگونه یاد بگیرد و حفظ کند، چگونه بفهمد و شاید مهمتر از همه چگونه این فعالیت‌ها را زیر نظر داشته باشد، ارزیابی کند و هدایت نماید. بنابراین با توجه به نکات ذکر شده در فوق به نظر می‌رسد هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ کاربردی این موضوع در امر آموزش موثر واقع شود.

1ـ4ـ اهداف پژوهش

هدف کلی پژوهش: در این پژوهش سعی بر آن است که دریابیم در استفاده از راهبردهای فراشناختی و راهبردهای شناختی کدامیک برای پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان شهرستان گیلانغرب بهتر است و اینکه کدامیک معیار بهتری برای پیشرفت تحصیلی است.

اهدف جزئی پژوهش:

1ـ مقایسه دانش‌آموزان شهری با دانش‌آموزان روستایی در استفاده از راهبردها.

2ـ مقایسه دانش‌آموزان دختر با دانش‌آموزان پسر در استفاده از راهبردها.

1ـ5ـ فرضیات و سؤال پژوهش

1ـ5ـ1ـ فرضیات پژوهش

1ـ5ـ1ـ1ـ بین راهبردهای فراشناختی و موفقیت تحصیلی رابطه مثبت معنی‌دار وجود دارد.

1ـ5ـ1ـ2ـ بین راهبردهای شناختی و موفقیت تحصیلی رابطه مثبت معنی‌دار وجود درد.

1ـ5ـ1ـ3ـ دانش‌آموزانی که از راهبردهای شناختی و فراشناختی بصورت توأم استفاده می‌کنند در مقایسه با سایر دانش‌آموزان موفقیت تحصیلی بیشتری دارند.

1ـ5ـ1ـ4ـ بین دانش‌آموزان دختر و دانش‌آموزان پسر در استفاده از نوع راهبردهای شناختی و راهبردهای فراشناختی تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

1ـ5ـ2ـ سؤال پژوهش

1ـ5ـ2ـ1ـ آیا بین دانش‌آموزان شهری و دانش‌آموزان روستایی در استفاده از راهبردهای شناختی و راهبرد های فراشناختی تفاوت معنی‌دار وجود دارد؟

1ـ6ـ تعریف متغیرهای پژوهش

1ـ6ـ1ـ راهبردهای فراشناختی

تعریف مفهومی: آن دسته از راهبردهای یادگیری را گویند که نظارت بر راهبردهای شناختی را برعهده دارند و عبارتند از: دانش و کنترل خود و دانش و کنترل فرایند. دانش و کنترل خود شامل 3 بخش: تعهد، نگرش و دقت است و دانش و کنترل فرایند شامل 3 بخش: طرح‌ریزی، ارزش سنجی و نظم بخشی می‌باشد (مارزینو و همکاران، 1989، ترجمه قدسی احقر، 1380، ص53)

تعریف عملیاتی: عبارت است از نمره‌ای که دانش‌آموزان در بخش‌های مربوط به راهبردهای دانش و کنترل خود، دانش و کنترل فرایند در آزمون راهبردهای یادگیری کسب می‌کنند.

فهرست منابع فارسی

آقازاده، محرم واحدیان، محمد. (1377). مبانی نظری و کاربردهای آموزش نظریه فراشناخت، نشر نوپردازان.

ابراهیمی قوام آبادی، صغری. (1377). اثربخشی سه روش آموزش راهبردهای یادگیری آموزش دوجانبه، توضیح مستقیم و چرخه افکار بر درک مطلب، حل مسئله، دانش فراشناختی، خودپندار، تحصیلی، سرعت یادگیری در دانش‌آموزان دختر پایه دوم راهنمایی با معدل کمتر از 15 شهر تهران. رساله دکتری. دانشگاه تهران.

انصاری جعفری، رقیه. (1376). بررسی رابطه راهبردهای یادگیری با خلاقیت دانش‌آموزان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.

با عزت، فرشته. (1376). بررسی تأثیر آموزش راهبردهای یادگیری در حافظه کودکان عقب مانده ذهنی خفیف پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.

رفوث، مری. دو فابو، لئونارد. (1993). راهبردهای یادگیری و به یادسپاری, ترجمه علینقی خرازی. (1377). تهران: قطره.

سرمد، زهره. بازرگان، بیات. حجازی،الهه. (1379). روشهای تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه

سولسو، رابرت. اچ. (1980). روانشناسی شناختی، ترجمه فرهاد ماهر(1377)، انتشارات رشد.

سیف، علی‌اکبر. (1381). روانشناسی پرورشی (یادگیری در آموزش), انتشارات آگاه.

عباباف، زهره. (1375). مقایسه استراتژی‌های یادگیری دانش‌آموزان قوی و ضعیف دوره دبیرستان مناطق 2، 4 و 11 تهران در سال تحصیلی 75-1374، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی.

فتحی آشتیانی، علی. حسینی، مریم. (1379). مقایسه راهبردهای یادگیری در دانش‌آموزان موفق و ناموفق، مجله روانشناسی (علمی ـ پژوهشی)، شماره 13، سال چهارم، شماره 13، بهار (1379)

فردانش، هاشم. (1378). مبانی نظری تکنولوژی آموزشی. تهران: انتشارات سمت.

فلاول، جان. اچ. (1976). رشد شناختی، ترجمه فرهاد ماهر. (1377)، انتشارات رشد.

کارشکی، حسین. (1381). تأثیر آموزش راهبردهای فراشناختی بر درک مطلب دانش‌آموزان، مجله روانشناسی (علمی ـ پژوهشی) سال ششم، شماره 1، بهار

(1381).

کدیور، پ. (1376). فرایندهای فراشناختی و کاربرد آن در آموزش و یادگیری پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت، مجله روانشناسی (علمی ـ پژوهشی)، شماره 4، بهار (1381).

کرمی، ابوالفضل. (1381). تدوین ابزار سنجش راهبردهای یادگیری و مطالعه و تعیین رابطه این راهبردها با پیشرفت تحصیلی، پایان‌نامه دکتری. دانشگاه علامه طباطبایی.

مارزینو، رابرت. جی و همکاران. (1978). ایجاد تفکر در برنامه درسی و تدریس،

ترجمه قدسی احقر. (1380(، نشریسترون.

مایر، ریچارد، ای. (1986). روانشناسی تربیتی ترجمه محمدتقی فراهانی. (1376). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

متولی، سید محمد. (1376). بررسی تأثیر آموزش راهبردهای فراشناختی برخواندن، درک مطلب و سرعت یادگیری دانش‌آموزان کلاس‌های اول دبیرستان‌های دخترانه شهرستان فردوس. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبائی.

مشهدی میقاتی، فریده. (1375). بررسی تأثیر مهارت‌های مطالعه بر درک مطلب و سرعت خواندن دانش‌آموزان دختر مقطع راهنمایی و متوسطه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران

مصرآبادی، جواد. (1380). اثربخشی آموزش راهبردهای یادگیری پرسرعت خواندن، یادداری و درک مطلب در متون مختلف. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی.

نادری، عزت ‌ا...، سیف‌نراقی، مریم. (1375). روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی، دفتر انتشارات و تحقیق.

هومن، حیدرعلی. (1373). استنباط آماری در پژوهش رفتاری، نشر پارسا.

فهرست منابع انگلیسی

Bieler, R. F. & Snowman, J. (1993). Psychology applied to teaching (1 th ed.) Hoagthon mifflin

Boler, D. (1987). A task analysis of algebra word problem. Lawrence erlbaum association.

Bonds, C. Bonds, L. & Peach, W. (1992). Metacognition: developing independence in Learning. Clearing Huse, v66(1), 56-59.

Brezin, M.C. (1980). Congnitive monitoring: From Learning theory to nstructional. applications Educational

Brown. (1949). The psychology of cognation. Academic press.

Butcher, A. (1998). The psychology of thinking. prentic hall.

Costa, A. (1987). Mediating the metacognitive. In Y.clarizio and others (eds). Contemporary Issues in Educational psychology. Mcgraw Hill.

Cross, D. & Paris, S. (1988). Developmental and structional analyss of children’s metacogniton and peading compyenehsion. Journal of Educational psychology. Vol. 80.131-142.

Dembo, D. (1988). A history thinking in Reslenberg & E.Smith (eds), the psychology of humanthouht. Camberidg university press.

Digereat, A. (1966). Metacognation foundation of cognitive scince. MIT press.

Eter, G. (2001). Problem solving, jurnal of psychology, 70, 79-80.

Felavel, J.(1979). Metacognation and cognation monitoring. American psychologist, 34, 906-911.

Gage, N.L. & Bierliner, D.C. (1992). Educational psychology (3 th and 5 th ed.) Houghton mofflin.

Gerald. (1978). Natures of problem solving. Megraw Hill.

Harlow, H. (1988). Human problem solving. Comberidge university press.

Hasiao, Y.P. (1997). The effects of cognitive styles and learning strategies in a hipermidia environment .http://www.edb.utexas.edu/mmresearch/student 97/Hasiao/LS. Htm.

James, J.W. & moore. (1991). Effects of imposed visual and instructions to image in students of varying ages and cognitive styles. Journal of mental imagery, v15, 91-110

Lefranco, G.R. (1997). Psychology for teaching. Belmont: Wasworth.

Livingston, W. & Reed, M. (1994). The relationship between the learning strategies and Learnings styles in any premedia environment. Computers in Human. Behavior, 419-434.

Miyer, R. & Salevey, H. (1991). Childeren’s metacognation knowledge about reading. Journal of education psychology, 70, 680-690.

Otero, S. & Campanario, S.M. (1992). The relationship between academic achievement and metacognitive comprehension monitoring ability. Educational & Psychological measurment, V52, 419-430.

Park, S. (1995). Implications of learning strategy research for designing. Computer assited instruction. Journal of Research on compring in Education, V21(4), 735-456.

Pressley, M. Brokowshi, j. G. & Schreider, W. (1987). Cognitive Strategies: good strategy users coordinate metacognation and knowledge. Angals of child Development, V4. 89-129

Romenveile, M. (1991). Awareness of cognaitive strategies: The relationship between university student’ metacognation and higher performance. Student in higher education, 19, 354-366.

Seifert & Wheeler, P.(1995). Enhancing motivation: a classroom application of self-instruction strategy training. Research in Education, 51, 1-10.

Tianjero, C. & Paramo, M.F. (1998). Field dependence–indedenndence and strategic learning. Int ernational journal of Educational Research, v29, 251-262.

Tinajero, C. & Paramo, M. F. (1991). Field dependence-independence and academic achievement: are-examination of their relationship, v67, 199-212.

Tinajero, C. & Paramo, M.F (1998). Field dependence-independence cognitive style and academic achievement: A Review of research and theory. European Journal of Psychology of Educaiton, v13 (2), 227-51

Warr, P. & Dowing, J. British, urral of psychology, vol. 91. Pp311-333.

Woolfolk, A (1995) Effects of Training in stratesic Qusetionning on childrens problem-solving. Performance Journal of Educational psychology, vol: 83, No:3, 307-317

Yam, G. & Taplin, P. (1997). Education psycohology: Theary into practicele. Boston: Allyn & Bacon.